جهاد به معنای مبارزه با نفس برای ترک گناه، مبارزه مادر برای تحمل درد بارداری، کوشش دانشجو در تحصیل، مبارزه برای دفاع از مال و ناموس و دین، حتی مداومت بر عباداتی مانند روزه گرفتن و نماز اول وقت، نوعی جهاد محسوب می‌شود.
ما دریافته‌ایم که معنای جهاد، آنطور که برخی آن را درک می‌کنند، کشتن غیرمسلمانان بی‌گناه و صلح‌جو نیست.
اسلام برای زندگی ارزش قائل است. جنگیدن با افراد صلح‌جو و غیرنظامی جایز نیست. اموال، کودکان و زنان حتی در طول جنگ نیز باید محافظت شوند. همچنین مثله کردن یا مثله کردن مردگان جایز نیست، زیرا این کار جزو اخلاق اسلامی نیست.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در میدان عمل، مسلمانان را به سوی مفهوم والای جهاد هدایت می‌کرد، اهداف آن را تعیین می‌نمود و احکام و ضوابط آن را از طریق موارد زیر تعمیم می‌داد:

اول: گسترش دامنه مفهوم جهاد

ما در سنت نبوی تأکیدی بر معانی گسترده و متنوع جهاد می‌یابیم، به طوری که این مفهوم به تصویر رویارویی با دشمن در میدان نبرد محدود نمی‌شود. اگرچه این عرصه وسیع‌تری است که معنای جهاد در آن به کار می‌رود و معنای مورد نظر در بیشتر متون ذکر شده در این فصل است، سنت نبوی ما را از مفاهیم دیگری از جهاد آگاه می‌کند که به عنوان مقدمه‌ای برای رسیدن به این تصویر عمل می‌کنند.
از جمله این موارد می‌توان به جهاد با نفس در طاعت خدا اشاره کرد. بخاری در صحیح خود فصلی با عنوان «کسی که در طاعت خدا با نفس خود جهاد می‌کند» آورده است و حدیث فضاله بن عبید (رضی الله عنه) را آورده است که می‌گوید: از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که می‌فرمود: «کسی که جهاد می‌کند، با نفس خود جهاد می‌کند.» بلکه او جهاد با نفس در طاعت و بازداشتن آن از نافرمانی را جهاد می‌دانست، زیرا نفس به دلیل تمایلش به تنبلی در طاعت و میل به نافرمانی، در واقع دشمن انسان محسوب می‌شود. بنابراین، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به دلیل دشواری غلبه بر هوس‌ها، مقابله با این نفس را جهاد می‌دانست. در واقع، ممکن است از غلبه بر دشمن در میدان نبرد دشوارتر باشد. در واقع، جهاد با نفس اساس جهاد با دشمن است و بدون جهاد اول با نفس نمی‌توان به آن دست یافت.
از جمله این موارد عبارتند از: گفتن حق، امر به معروف و نهی از منکر، به ویژه اگر این کار در مقابل کسی انجام شود که قدرتش در میان صاحبان قدرت ترس دارد، همانطور که در حدیث ابوسعید خدری (رضی الله عنه) آمده است که گفت: رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «بزرگترین جهاد، سخن حق گفتن در مقابل حاکم ظالم است.» ترمذی در سنن خود روایت کرده است. در المعجم الاوسط، از ابن عباس نقل شده است که گفت: رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «سید الشهدا در روز قیامت حمزه بن عبدالمطلب و مردی است که در مقابل حاکم ظالم می‌ایستد و او را نهی و امر می‌کند و کشته می‌شود.» زیرا هر کس که در گفتن حق برای حمایت از مظلوم یا اقامه حق یا نهی از منکر ضعیف باشد، در امور دیگر ضعیف‌تر است. مسلمانان در این نوع جهاد، یا به دلیل تمایل به مال دنیا یا ترس از آسیبی که به آنها خواهد رسید، ضعیف شده‌اند. و تنها کسی که باید از او یاری خواست، خداست.
حج مقبول یکی از اقسام جهاد برای زنان مسلمان است، زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آن را نوعی جهاد برای زنان مسلمان قرار داده است، همانطور که در حدیث مادرمان عایشه رضی الله عنها آمده است که گفت: «ای رسول خدا، ما جهاد را بهترین عمل می‌دانیم. آیا نباید جهاد کنیم؟» ایشان فرمودند: «نه، بلکه بهترین جهاد، حج مقبول است.» این روایت را بخاری در صحیح خود آورده است. زیرا حج مقبول مستلزم مبارزه با نفس و شیطان، تحمل سختی‌های مختلف و فدا کردن مال و جان در راه آن است.
بنابراین، پیامبر صلی الله علیه و آله خدمت به والدین و تلاش برای تأمین معاش خود و خانواده را جهاد در راه خدا نامید، که مفهوم جهاد را بسیار گسترده‌تر از آنچه در تصویر ذهنی برخی وجود دارد، می‌کند. در واقع، می‌توانیم به طور کلی هر چیزی را که به معنای وظایف اجتماعی صریح بیان شده است که برای این ملت در زمینه‌های نظامی، صنعتی، فناوری و سایر جنبه‌های رنسانس فرهنگی مسلمانان کفایت می‌کند، تا زمانی که هدف آن دستیابی به جانشینی دین خدا در زمین باشد، در جهاد در راه خدا گنجانده شود.

دوم: گسترش ابزار و وسایل جهاد.

از آنچه گفته شد، برای ما روشن شد که مفهوم جهاد در راه خدا گسترده است و بسیاری از جنبه‌های خیر را در بر می‌گیرد. آنچه باقی می‌ماند، روشن کردن مفهوم گسترده ابزارها و وسایلی است که جهاد در راه خدا با آنها محقق می‌شود، تا کسی گمان نکند که اگر از نظر جسمی قادر به جهاد نیست، در انجام وظیفه خود کوتاهی کرده است. بلکه ابزارهای جهاد به اندازه مفهوم خود جهاد گسترده هستند. اینها درجات و مراتبی هستند که یک مسلمان با توجه به شرایط و اوضاع و احوال، از یک رتبه به رتبه دیگر ارتقا می‌یابد، همانطور که در حدیث عبدالله بن مسعود آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هیچ پیامبری نیست که خداوند قبل از من به سوی امتی فرستاده باشد، مگر اینکه حواریون و یارانی از امتش داشته که سنت او را گرفته‌اند و از دستوراتش پیروی کرده‌اند. سپس، پس از آنها، جانشینانی می‌آیند که می‌گویند آنچه را که انجام نمی‌دهند و انجام می‌دهند آنچه را که به آن مأمور نشده‌اند. پس هر که با دستش با آنها جهاد کند، مؤمن است و هر که با زبانش با آنها جهاد کند، مؤمن است و هر که با قلبش با آنها جهاد کند، مؤمن است و فراتر از آن، ذره‌ای ایمان وجود ندارد.» این روایت را مسلم در صحیح خود آورده است.
نووی در شرح خود بر مسلم می‌گوید: در مورد حواریون مذکور اختلاف نظر وجود دارد. ازهری و دیگران گفته‌اند: آنها مخلصان و برگزیدگان پیامبران هستند و مخلصان کسانی هستند که از هر عیبی پاک شده‌اند. برخی دیگر گفته‌اند: یاران آنها. همچنین گفته شده: مجاهدین. همچنین گفته شده: کسانی که برای خلافت پس از آنها شایسته هستند. (خُلُف) با ضمه روی خاء جمع خُلُف با سکون روی لام است و کسی است که با بدی مخالفت می‌کند. اما با فتحه روی لام، کسی است که با خوبی مخالفت می‌کند. این قول مشهورتر است.
دلیل حدیث بر آنچه که ما با آن سر و کار داریم، مراتب و ابزارهایی است که پیامبر صلی الله علیه و آله به آنها اشاره کرده و فرموده است که جهاد به ترتیب توانایی و قابلیت انجام می‌شود، همانطور که در فرموده ایشان آمده است: «پس هر که با دست خود با آنها جهاد کند، مؤمن است و هر که با زبان خود با آنها جهاد کند، مؤمن است و هر که با قلب خود با آنها جهاد کند، مؤمن است و فراتر از اینها ذره‌ای ایمان نیست.»
اولین چیزی که به وسیله‌ی آن حاصل می‌شود: جهاد با دست برای هر کس که از صاحبان قدرت یا اختیار قادر است، یا با زبان برای هر کس که از صاحبان رأی، اندیشه و رسانه قادر است، که امروزه به یکی از وسیع‌ترین عرصه‌ها و ابزارهای جهاد با زبان تبدیل شده است، و آن با بیان حقیقتی است که خداوند از خلقت می‌خواهد، و دفاع از اصول قطعی و روشن دین، و به همین ترتیب تا زمانی که کار به انکار در قلب ختم شود، در حالی که ناتوانی کامل وجود دارد. این درجه از انکار تا زمانی که توانایی انجام آنچه قبل از آن بوده وجود نداشته باشد، از بین نمی‌رود؛ زیرا همه می‌توانند آن را انجام دهند و این گواه بر چیزی است که از ایمان در قلب بنده باقی مانده است!!
از جمله مواردی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر وسعت ابزار و وسایل جهاد تأکید فرموده، چیزی است که در مسند به نقل از انس آمده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «با مشرکان با اموال و جان‌هایتان و زبان‌هایتان جهاد کنید.» سند آن طبق موازین مسلم صحیح است.

سوم: اهداف جنگ در اسلام:

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برای اصلاح مفهوم جنگ در زندگی جامعه عرب آمد، مفهومی که بر اساس حملات قبیله‌ای بود که در میان آنها بر پایه‌های پیش از اسلام رخ می‌داد. او جنگی را بنیان نهاد که بزرگترین هدف آن تنها بالا بردن کلمه الله بود. او تمام اهداف پیش از اسلام مانند انتقام، فخرفروشی، حمایت از پسرعموها، تصاحب ثروت و مالکیت و تحقیر بردگان را از قلب‌های آنها پاک کرد. این اهداف دیگر در منطق نبوی که از وحی آسمانی سرچشمه می‌گرفت، ارزشی نداشتند. او به آنها گفت، همانطور که در حدیث ابوموسی اشعری (رضی الله عنه) آمده است، مردی بادیه‌نشین نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و گفت: ای رسول خدا، مردی برای غنیمت می‌جنگد، مردی برای به یاد ماندن می‌جنگد و مردی برای دیده شدن می‌جنگد، پس چه کسی در راه خدا می‌جنگد؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «هر که برای برتری کلمه الله بجنگد، پس او در راه خدا می‌جنگد.» مسلم در صحیح خود روایت کرده است.
این هدف با دعوت مردم به اسلام و رفع موانع این دعوت عادلانه محقق می‌شود، تا مردم بتوانند درباره اسلام بشنوند و آن را بیاموزند. سپس آنها مختارند که آن را بپذیرند و در آن وارد شوند یا در سایه آن با آرامش زندگی کنند. با این حال، اگر آنها تصمیم بگیرند که مردم را از دعوت به اسلام بازدارند، چاره‌ای جز جنگیدن با آنها نیست، همانطور که نووی رحمه الله در روضة الطالبین می‌گوید: «جهاد دعوتی قهری است، بنابراین باید تا حد امکان آن را انجام داد تا کسی جز مسلمان یا فرد صلح‌جو باقی نماند.»
جنگ در اسلام برای ریشه‌کن کردن کفار از روی زمین تجویز نشده است، زیرا این امر با اراده جهانی خداوند در تضاد است. بنابراین، اسلام کشتن کسی را که به طور مطلق کافر توصیف شده است، مجاز نمی‌داند. بلکه فرد باید جنگجو، مهاجم و حامی مسلمانان باشد. ابن تیمیه می‌گوید: «گفته پیامبر صلی الله علیه و آله: «به من دستور داده شده است که با مردم بجنگم تا زمانی که شهادت دهند که خدایی جز خدا نیست و من رسول خدا هستم. اگر این کار را انجام دهند، خون و اموالشان از من محفوظ است مگر به حق و حسابشان با خداست.» این اشاره به هدفی است که جنگیدن با آنها را برای آن جایز می‌داند، به طوری که اگر این کار را انجام دهند، جنگیدن با آنها حرام است. معنایش این است: من به جنگیدن جز برای این هدف مأمور نشده‌ام. این به این معنی نیست که به من دستور داده شده است که با همه برای این هدف بجنگم، زیرا این خلاف نص و اجماع است. او هرگز این کار را نکرد، بلکه رویه او این بود که هر کس با او صلح می‌کرد، با او نمی‌جنگید.»
بنابراین، مفهوم جهاد، طبق منطق نبوی، یک سیستم یکپارچه از احکام، آموزه‌ها، اهداف والا و ابزارها و وسایل متنوع مطابق با شرایط و اوضاع است. این یک فرآیند بداهه و تابع هوی و هوس و سیاست نیست، بلکه یک شریعت ثابت و یک فریضه ثابت است. در سنت نبوی ناب، والاترین کاربرد جهاد با مفهوم جامع، ابزارهای گسترده و اهداف عمیق آن وجود دارد. هیچ تجربه جهادی نمی‌تواند ثمر دهد مگر اینکه با اجرای درست نبوی این فریضه بزرگ اداره شود.