ጂሃድ ማለት ከሀጢያት ለመራቅ ከራስ ጋር መታገል ፣እናት በእርግዝና ላይ የሚደርሰውን ስቃይ ለመቋቋም የምታደርገውን ትግል ፣የተማሪን ትጋት በትምህርቱ ትጋት ፣ሀብትን ፣ክብርን እና ሀይማኖትን የመጠበቅ ትግል ፣እንዲያውም እንደ ፆምና ሰላት ባሉ ኢባዳዎች ላይ መጽናት እንደ ጂሃድ አይነት ይቆጠራል።
የጂሃድ ትርጉሙ አንዳንዶች እንደሚረዱት ሙስሊም ያልሆኑ ንፁሀን እና ሰላማዊ ሰዎችን መግደል እንዳልሆነ እናስተውላለን።
እስልምና ለህይወት ዋጋ ይሰጠዋል። ሰላማዊ ሰዎችን እና ሰላማዊ ሰዎችን መታገል አይፈቀድም. በጦርነት ጊዜም ንብረት፣ ህጻናት እና ሴቶች ጥበቃ ሊደረግላቸው ይገባል። ይህ የእስልምና ስነምግባር ስላልሆነ ሟቾችን መቁረጥም ሆነ መቁረጥ አይፈቀድም።
ነብዩ (ሶ.ዐ.ወ) በመስክ ላይ ሙስሊሞችን ወደ ከፍተኛው የጂሃድ ፅንሰ-ሀሳብ በመምራት፣ አላማዎቹን በማውጣት እና ፍርዶቹን እና ቁጥጥሩን በሚከተለው መልኩ በማጠቃለል ላይ ነበሩ።

አንደኛ፡- የጂሃድ ጽንሰ ሃሳብ ስፋትን ማስፋፋት።

ፅንሰ-ሀሳቡ በጦር ሜዳ ከጠላት ጋር በሚደረግ ግጭት ምስል ላይ ብቻ የተወሰነ እንዳይሆን ለጂሃድ ሰፊ እና የተለያዩ ትርጉሞች አጽንኦት ተሰጥቶ በነብዩ ሱና ውስጥ እናገኛለን። ምንም እንኳን ይህ የጂሃድ ትርጉም የሚሰራበት ሰፊው መድረክ ቢሆንም እና በአብዛኛዎቹ በዚህ ምእራፍ ውስጥ በተጠቀሱት ፅሁፎች ውስጥ የታሰበው ትርጉም ቢሆንም ነብያዊ ሱና ይህ ምስል የሚደረስበት መግቢያ ሆኖ የሚያገለግሉ ሌሎች የጂሃድ ፅንሰ ሀሳቦችን ያሳውቀናል።
ከነዚህም ውስጥ፡- አላህን በመታዘዝ ራስን በመቃወም ጂሃድ ነው። አል-ቡኻሪ በሶሂህ ላይ “አላህን በመታዘዝ በነፍሱ ላይ የታገለ” የሚል ምዕራፍ ያካተቱ ሲሆን ፋዳላህ ኢብኑ ዑበይድ (ረዲየላሁ ዐንሁማ) ሐዲስ ጨምረው እንዲህ ብለዋል፡- የአላህ መልእክተኛ (ሰለላሁ አለይሂ ወሰለም) እንዲህ ሲሉ ሰምቻለሁ፡- “የታገለ በራሱ ላይ የታገለ ነው። ይልቁንም በመታዘዝ ከራስ ጋር መታገልን እና ከመታዘዝ መከልከልን እንደ ጂሃድ ቆጥሯል ምክንያቱም ወደ ስንፍና በመታዘዝ እና ወደ አለመታዘዝ ፍላጎት በማዘንበል የሰው ልጅ ጠላት እንደሆነ ተደርጎ ይቆጠራል። ስለዚህ ነቢዩ (ሰለላሁ አለይሂ ወሰለም) ይህንን ራስን መጋፈጥ ምኞቶችን ማሸነፍ ከመቸገሩ የተነሳ እንደ ጂሃድ ቆጠሩት። እንዲያውም ጠላትን በጦር ሜዳ ከማሸነፍ የበለጠ ከባድ ሊሆን ይችላል። እንደውም በራስ ላይ ጂሃድ በጠላት ላይ የጂሃድ መሰረት ነው እና አንድ ሰው በራሱ ላይ ጂሃድ ካልተደረገበት ሊያሳካው አይችልም.
ከነዚህም መካከል፡- እውነትን መናገር፣ በመልካም ማዘዝ እና ከመጥፎ ነገር መከልከል፣ በተለይም ይህ በባለስልጣናት መካከል ስልጣኑ በሚፈራ ሰው ፊት የሚደረግ ከሆነ እንደ አቡ ሰዒድ አል-ሁድሪይ (ረዲየላሁ ዐንሁ) ሀዲስ፡- የአላህ መልእክተኛ (ሰ. አል-ቲርሚዚ በሱነኑ ዘግበውታል። በአል-ሙጃም አል-አውሳት ኢብኑ አባስ እንዳስተላለፈው፡- የአላህ መልእክተኛ (ሶለላሁ ዐለይሂ ወሰለም) እንዲህ ብለዋል፡- “በቂያማ ቀን የሰማዕታት ጌታ ሐምዛ ኢብኑ ዐብዱል ሙጦሊብ እና ከጨቋኝ መሪ ጋር የሚቆም፣ የሚከለክለውና የሚያዝዘው ሰው ነው። ምክንያቱም የተጨቆነን ሰው ለመደገፍ ወይም መብትን ለማስፈን ወይም ከመጥፎ ነገር ለመከልከል እውነትን ለመናገር ደካማ የሆነ ሰው በሌሎች ጉዳዮችም ደካማ ነው። ሙስሊሞች በዚህ አይነቱ ጂሃድ ላይ ከዱንያዊ ጥቅም ፍላጎት ወይም የሚደርስባቸውን ጉዳት በመፍራት ደካማ ሆነዋል። አላህም እርዳታ የሚፈለግ ነው።
እናታችን ዓኢሻ (ረዲየላሁ ዐንሁ) እንዳሉት "የአላህ መልእክተኛ ሆይ ጂሃድን እንደ ምርጥ ስራ ነው የምናየው ጂሃድ ውስጥ መግባት የለብንም?" እንዳሉት ነብዩ (ሶ.ዐ.ወ) ለሙስሊም ሴቶች የጂሃድ አይነት አድርገውት እንደነበረው ተቀባይነት ያለው ሀጅ ለሙስሊም ሴቶች ከጂሃድ ዓይነቶች አንዱ ነው። እሳቸውም “አይሆንም ግን በላጩ ጂሃድ ተቀባይነት ያለው ሐጅ ነው። አል ቡኻሪ በሶሂህ ዘግበውታል። ምክንያቱም ተቀባይነት ያለው ሐጅ ከራስና ከሰይጣን ጋር መታገልን፣ የተለያዩ ችግሮችን መታገስን እና ሀብቱንና አካሉን ለእሱ ሲል መስዋዕት ማድረግን ይጠይቃል።
ስለዚህም ነብዩ (ሶ.ዐ.ወ) ወላጆችን ማገልገል እና እራስን እና ቤተሰብን ለመርዳት መጣርን በአላህ መንገድ ጂሃድ ብለው ጠርተውታል ይህም የጂሃድ ጽንሰ-ሀሳብ በአንዳንዶች አእምሮአዊ ምስል ውስጥ ካለው የበለጠ ሰፊ ያደርገዋል። በእርግጥም በተጠቀሰው ውስጥ በጥቅሉ ሲታይ ለዚህ ህዝብ በወታደራዊ፣ በኢንዱስትሪ፣ በቴክኖሎጂ እና በሌሎች የሙስሊሞች የባህል ህዳሴ ጉዳዮች ውስጥ ለዚህ ህዝብ የሚበቃውን በግልፅ የተቀመጡ የጋራ ግዴታዎች ትርጉም ያላቸውን ነገሮች ሁሉ ማካተት እንችላለን የዚያ ዓላማ በምድር ላይ የአላህን ሃይማኖት ተከታይ ማግኘት እስከሆነ ድረስ በአላህ ጂሃድ ውስጥ ይካተታል።

ሁለተኛ፡ የጂሃድ መሳሪያዎችን እና መንገዶችን ማስፋፋት።

በአላህ መንገድ ላይ ያለው የጂሃድ ፅንሰ-ሀሳብ ሰፊና ብዙ የመልካም ገጽታዎችን ያቀፈ መሆኑን ከላይ ካየነው መረዳት ችለናል። የቀረው በአላህ መንገድ ላይ ጂሃድ የሚፈፀምባቸውን መሳሪያዎችና መንገዶች ሰፊ ፅንሰ ሀሳብ በማብራራት ማንም ሰው በአካል ጂሃድ ማድረግ ካልቻለ ግዴታውን አልተወጣም ብሎ እንዲያስብ ነው። ይልቁንም የጂሃድ መሳሪያዎች እንደ ጂሃድ ጽንሰ ሃሳብ ሰፊ ናቸው። እነሱም አንድ ሙስሊም ከአንድ ማዕረግ ወደ ሌላ ደረጃ የሚሸጋገርበት ደረጃዎች ናቸው እንደ አብደላ ኢብኑ መስዑድ ሐዲስ የአላህ መልእክተኛ (ሶለላሁ ዐለይሂ ወሰለም) እንዲህ ብለዋል፡- ‹‹ከኔ በፊት ወደ ሕዝቦች አላህ የላከው ነብይ የለም ከህዝባቸው ደቀመዛሙርቶችና ባልደረቦቻቸው የሱንና ትእዛዙን የተከተሉ ከነሱ በኋላ የማይሠሩትን የማይሠሩና የማይሠሩት ነገር ይኖራል። ስለዚህ የማይሠሩትን የማይሠሩና የማይሠሩት ነገር ይኖራል። በእጁ የተጋደላቸው ሙእሚን ነው፡ በምላሱ የተቸገራቸውም ሙእሚን ነው፡ በልቡም የተቸራቸው ሙእሚን ነው፡ ከዚህም ሌላ የሰናፍጭ ቅንጣት የእምነት ቅንጣት አታክልትም። ሙስሊም በሶሂህ ዘግበውታል።
አል ነዋዊ ስለ ሙስሊም በሰጠው አስተያየት፡- ከላይ በተጠቀሱት (ደቀመዛሙርት) ላይ የሃሳብ ልዩነት አለ። አል-አዝሀሪ እና ሌሎችም እንዲህ ብለዋል፡- እነሱ ከነብያት ቅን እና የተመረጡ ናቸው፣ ቅን የሆኑት ደግሞ ከጉድለት ሁሉ የፀዱ ናቸው። ሌሎች፡- ደጋፊዎቻቸው አሉ። እንዲሁም፡- ሙጃሂዲኖቹ። እንዲሁም፡- እነዚያ ከነሱ በኋላ ለከሊፋነት ብቁ የሆኑ። (አል-ኩሉፍ) በከሃ ላይ ከደማ ጋር ብዙ ቁጥር ያለው ህሉፍ በላም ላይ ሱኩን ያለው ሲሆን እሱ ደግሞ ከመጥፎ ጋር የሚቃረን ነው። በላም ላይ ፋታን በተመለከተ በበጎ ነገር የሚቃወመው እሱ ነው። ይህ በጣም የታወቀው እይታ ነው.
በሐዲሥ ውስጥ የምንመለከተው ነገር ማስረጃው ነቢዩ ሰለሏሁ ዐለይሂ ወሰለም ያመለከቱት ደረጃዎችና መሳሪያዎች ሲሆኑ በነሱም ጂሃድ በችሎታውና በችሎታው የሚቀዳጀው በሳቸው አባባል ነው፡- ‹‹በእርሱም በእጁ የታገላቸው ሙእሚን ነው፤ በምላሱም የታገላቸው ሙእሚን ነው፤ በነርሱም ላይ ልቡ ያልሠራ ልቡም ያላመነበትና ያላመነ ሰው በነርሱ ላይ ያመነ ነው። የእምነት ዘር”
በመጀመሪያ ደረጃ የሚገኘዉ፡- ጅሃድ ከስልጣን ወይም ከስልጣን ላለዉ ወይም ከአስተያየት፣ ከአስተሳሰብና ከሚዲያ ሰዎች መካከል ለቻለ በእጁ ጂሃድ ሲሆን ይህም ዛሬ በአንደበቱ ከጂሃድ ሰፊ ሜዳዎች እና መሳሪያዎች አንዱ ሆኗል ይህም አላህ ከፍጡር የሚፈልገውን ሀቅ በማብራራት እና በዲን ላይ ግልጽና ግልጽ የሆነን ነገር በመከላከል እና ነገሩ ፍጻሜ እስኪያገኝ ድረስ ግልጽ እና ግልጽ የሆነ የሃይማኖት መርሆች እስኪሆን ድረስ ነው። አለመቻል. ይህ የክህደት ደረጃ ከሱ በፊት የነበረውን ለማድረግ አቅም በማይኖርበት ጊዜ አይወድቅም; ምክንያቱም ሁሉም ሊሰራው ይችላል እና በአገልጋዩ ልብ ውስጥ እምነት የቀረውን ማስረጃ ነው!!
ነብዩ (ሶ.ዐ.ወ) የመሳሪያውን ስፋትና የጂሃድ መንገዶችን አበክረው ከገለጹባቸው ነገሮች መካከል አል-ሙስነድ አነስ እንዳስተላለፉት የተነገረው ነው፡- የአላህ መልእክተኛ (ሶለላሁ ዐለይሂ ወሰለም) እንዲህ ብለዋል፡- “ሙሽሪኮችን በገንዘቦቻችሁ፣ በነፍሶቻችሁና በአንደበቶቻችሁ ተዋጉ። የስርጭቱ ሰንሰለት በሙስሊም መስፈርት መሰረት ትክክለኛ ነው።

ሦስተኛ፡ በእስልምና ውስጥ የትግሉ ዓላማዎች፡-

ነቢዩ (ሰለላሁ አለይሂ ወሰለም) በአረብ ማህበረሰብ ህይወት ውስጥ ያለውን የትግል ፅንሰ-ሀሳብ ለማስተካከል የመጡ ሲሆን ይህም በመካከላቸው ከእስልምና በፊት በነበሩ የጎሳ ወረራዎች ላይ የተመሰረተ ነው። ትልቁ አላማው የአላህን ቃል ብቻ ማንሳት እንደሆነ ትግል አቋቋመ። ከእስልምና በፊት የነበሩትን የበቀል፣ የመመካት፣ የአጎት ልጆችን የመደገፍ፣ ሀብት የመቀማት፣ ባሪያዎችን የማፍራትና የማዋረድ ዓላማዎችን ሁሉ ከልባቸው ፈታ። እነዚህ አላማዎች ከሰማይ መገለጥ በመጣው ትንቢታዊ አመክንዮ ዋጋ አልነበራቸውም። በአቡ ሙሳ አል-አሽዓሪ (ረዲየላሁ ዐንሁ) ሐዲስ ላይ እንደተገለጸው አንድ የባድዊን ሰው ወደ ነብዩ (ሶ.ዐ.ወ) ዘንድ መጣና እንዲህ አላቸው፡- የአላህ መልእክተኛ ሆይ አንድ ሰው ለዝርፊያ ይዋጋል፣ ሰው የሚዋጋው ለመታወስ ነው፣ ሰውም ለመታየት ይዋጋል፣ ታዲያ ማን በአላህ መንገድ እየተዋጋ ያለው? የአላህ መልእክተኛ (ሰለላሁ አለይሂ ወሰለም) እንዲህ ብለዋል፡- “የአላህ ቃል የበላይ እንዲሆን የታገለ ሰው በአላህ መንገድ ነው የሚዋጋው” ብለዋል። ሙስሊም በሶሂህ ዘግበውታል።
ይህ ግብ ሰዎችን ወደ እስልምና በመጥራት እና ለዚህ ፍትሃዊ ጥሪ እንቅፋት የሆኑትን በማስወገድ ሰዎች ስለ እስልምና እንዲሰሙ እና እንዲማሩበት በማድረግ ነው። ከዚያም እነሱ ተቀብለው ወደ ውስጥ ለመግባት ወይም በጥላው ውስጥ በሰላም ለመኖር ምርጫ አላቸው. ነገር ግን ሰዎች ወደ እስልምና እንዳይጠሩ መከልከልን ከመረጡ እነርሱን ከመታገል ውጭ ሌላ አማራጭ የለም አል-ነዋዊ ረሂመሁላህ ረሒመሁላህ በራውዳት አል-ጧሊቢን ላይ እንዲህ ብለዋል፡- “ጂሃድ የማስገደድ ጥሪ ነውና ከሙስሊም ወይም ሰላማዊ ሰው በስተቀር ማንም እስካልቀረ ድረስ በተቻለ መጠን መካሄድ አለበት።
በእስልምና ውስጥ መዋጋት ካፊሮችን ከምድር ላይ ለማጥፋት አልተወሰነም, ምክንያቱም ይህ ሁሉን አቀፍ የአላህን ፈቃድ ይቃረናል. ስለዚህ እስልምና ካፊር ተብሎ የተገለፀውን ሰው በፍፁም መግደል አይፈቅድም። ይልቁንም ሰውዬው ታጋይ፣ ወራሪ እና የሙስሊሞች ደጋፊ መሆን አለበት። ኢብኑ ተይሚያህ እንዲህ ይላሉ፡- “የነብዩ (ሶ.ዐ.ወ) አባባል፡- ‹‹ሰዎችን እንድዋጋ ታዝዣለሁ ከአላህ በስተቀር ሌላ አምላክ የለም እኔም የአላህ መልእክተኛ መሆኔን እስኪመሰክሩ ድረስ፣ ይህን ካደረጉ ደሞቻቸውና ንብረቶቻቸው ከኔ የተጠበቁ ናቸው ለትክክለኛው ጉዳይ ካልሆነ በስተቀር፣ ሒሳባቸውም በአላህ ዘንድ ነው።›› ይህ የዚያ ዓላማ መጠቀስ ነው፣ እነርሱን መታገል የተፈቀደ ነው ማለት ነው። ነው፡- ለዚህ አላማ ካልሆነ በቀር እንድዋጋ አልታዘዝኩም ማለት ግን ከጽሑፉ እና ከስምምነቱ ጋር የሚጻረር በመሆኑ ድርጊቱን የፈፀመ ሁሉ ከእርሱ ጋር አለመታገል ነው።
ስለዚህ የጂሃድ ጽንሰ-ሀሳብ እንደ ነብያዊ አመክንዮ የተቀናጀ የአገዛዞች፣ ትምህርቶች፣ ከፍተኛ ዓላማዎች እና የተለያዩ መሳሪያዎች እና ዘዴዎች እንደ ሁኔታዎች እና ሁኔታዎች የተዋሃደ ስርዓት ነው። ለፍላጎትና ለፖለቲካ ተገዢ ያልሆነ ሂደት ሳይሆን የተረጋገጠ ሸሪዓ እና የተደነገገ ግዴታ ነው። በንፁህ ነብያዊ ሱና ውስጥ ከፍተኛው የጂሃድ አተገባበር ከአጠቃላይ ፅንሰ-ሀሳቡ፣ ሰፊ መሳሪያዎቹ እና ጥልቅ አላማዎቹ ጋር ነው። በዚህ ታላቅ ግዴታ ጻድቅ ትንቢታዊ አተገባበር ካልተመራ በስተቀር የትኛውም የጂሃዲ ልምድ ፍሬ ሊያፈራ አይችልም።