Turlar jangi

Yangi Zelandiya masjidida qurolsiz musulmonlarni o‘ldirgan nasroniy terrorchi o‘z miltig‘ining barreliga “Charlz Martel” deb yozib qo‘ygan edi. Bu uning tarixni yaxshi o‘qiganidan dalolat beradi. Afsuski, biz musulmonlar tariximizni o‘qimaymiz va uning ko‘p qismi maktablarimizda o‘qitilmaydi. Tariximizning bir qismi ataylab yoki johillik tufayli buzib ko‘rsatilgan. Shuning uchun biz o'z tariximizni va qurolsiz musulmonlarni o'ldirgan miltiqda ismi yozilgan Charlz Martelning hikoyasini bilishimiz kerak.

Turlar jangi, shuningdek, Poitiers jangi Abdurrahmon al-G‘ofiqiy boshchiligidagi musulmon qo‘shinlari va Charlz Martel boshchiligidagi franklar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan. Bu jangda musulmonlar mag‘lub bo‘ldilar, qo‘mondoni halok bo‘ldi. Bu mag'lubiyat musulmonlarning Yevropaning yuragi tomon yurishini to'xtatdi.

jangdan oldingi
Hijriy 112 / milodiy 730 yilda Abdurrahmon al-G‘ofiqiy Andalusiyaga hokim etib tayinlandi. U Andalusiyada arablar va berberlar oʻrtasidagi qoʻzgʻolonlarni bostirdi, mamlakat xavfsizligi va madaniy ahvolini yaxshilashga harakat qildi.
Biroq, Andalusiyada qaror topgan bu barqarorlik va tartib Franklar va Gotlar harakati va shimoldagi islomiy pozitsiyalarga hujum qilishga tayyorlanishlari bilan buzildi. Al-G‘ofiqiydek mo‘min va kurashchi inson jim turolmadi. Toloshaning mag'lubiyati haqidagi xotiralar hali ham uni hayratda qoldirdi va u uning oqibatlarini yo'q qilish uchun qulay imkoniyatni kutdi. Endi u kelgan bo'lsa, uni ushlab, unga eng yaxshi tarzda tayyorgarlik ko'rishi kerak edi. U zabt etish niyatini e'lon qildi va jangchilar ellik ming kishiga yetguncha har tomondan uning oldiga kelishdi.

Kampaniya marshruti
Hijriy 114 / milodiy 732 yil boshida Abdurrahmon o'z qo'shinlarini Andalusiya shimolidagi Pamplonada to'pladi va ular bilan Albert tog'larini kesib o'tdi va Frantsiyaga (Galiya) kirdi. U janubga, Rona daryosi bo'yida joylashgan Orol shahriga yo'l oldi, chunki u soliq to'lashdan bosh tortdi va unga bo'ysunmadi. U katta jangdan keyin uni zabt etdi. Keyin u gʻarbga, Akvitaniya knyazligiga yoʻl oldi va Dordon daryosi boʻyida uning qoʻshinini parchalab tashlab, hal qiluvchi gʻalabaga erishdi. Dyuk Odo o'z qo'shinlari bilan shimolga chekinishga majbur bo'ldi va musulmonlar bosqinchilar sifatida kirishi uchun poytaxti Bordoni tark etdi. Akvitaniya davlati toʻliq musulmonlar qoʻlida edi. Al-G‘ofiqiy Luara daryosi tomon yo‘l oldi va o‘sha davrda nihoyatda mashhur bo‘lgan Sen-Marten cherkovi joylashgan knyazlikning ikkinchi shahri Tur shahriga yo‘l oldi. Musulmonlar shaharga bostirib kirib, uni nazorat ostiga oldilar.
Dyuk Odoning ishlari Charlz Martel qo'lida bo'lgan Merovingiya davlatidan yordam so'rashdan boshqa iloji qolmadi. U qo'ng'iroqqa javob berdi va o'zi va Akvitaniya gertsogi Odo o'rtasida mavjud bo'lgan nizo tufayli Frantsiya janubidagi musulmon harakatlariga befarq bo'lib, yordamga shoshildi.

Frank tayyorligi
Charlz Martel o'zining yordam so'rovida raqibi qo'lida bo'lgan Akvitaniya ustidan o'z ta'sirini kengaytirish va unga tahdid sola boshlaganidan keyin musulmonlar istilosini to'xtatish imkoniyatini topdi. U darhol harakat qildi va tayyorgarlik ko'rishda kuchini ayamadi. U har yerdan askar jo‘natdi, uni o‘zining kuchli, urush va ofatlarda tajribali askarlaridan tashqari, deyarli yalang‘och holda jang qilayotgan kuchli, qo‘pol askarlar kutib olishdi. Sharl Martel tayyorgarlikni tugatgandan so‘ng, soni jihatidan musulmon qo‘shinidan ham ko‘p bo‘lgan ulkan qo‘shini bilan yer yuzini larzaga solib harakatga keldi va u Luara daryosining janubiy o‘tloqlariga yetib borguniga qadar Fransiya tekisliklari askarlarning sadolari va g‘ala-g‘ovuriga sado berdi.

Jang
Musulmon qo'shini ikki shaharni qo'lga kiritgach, Puatye va Tur o'rtasidagi tekislikka yurishni tugatgan edi. O‘shanda Charlz Martel qo‘shini musulmonlar uning avangardining kelganini sezmay turib, Luaraga yetib borgan edi. Al-G'ofiqiy tayyorgarlikni tugatmasdan turib, raqibini o'ng qirg'og'ida kutib olish uchun Luara daryosiga bostirib kirmoqchi bo'lganida, Martel musulmon armiyasidan ko'p sonli katta kuchlari bilan uni hayratda qoldirdi. Abdurrahmon Puatye va Turlar orasidagi tekislikka chekinishga majbur bo‘ldi. Charlz oʻz qoʻshinlari bilan Luara daryosidan oʻtib, qoʻshini bilan Al-Gʻofiqiy qoʻshinidan bir necha chaqirim uzoqlikda qarorgoh tuzdi.
Jang o‘sha tekislikda ikki tomon o‘rtasida bo‘lib o‘tdi. Jang maydonining aniq joylashuvi noma'lum, garchi ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, u Poitiers va Chatelni bog'laydigan Rim yo'li yaqinida, Puatye shahridan taxminan yigirma kilometr shimoli-sharqda Al-Balat deb nomlangan joyda sodir bo'lgan, bu so'z Andalusiyada bog'lar bilan o'ralgan saroy yoki qal'ani anglatadi. Shuning uchun jangda shahid bo‘lgan musulmonlar ko‘p bo‘lgani uchun arab manbalarida “Al-Balat ash-Shuhada” (Shahidlar saroyi) deb atalgan. Yevropa manbalarida u Turs-Puatye jangi deb ataladi.
Hijriy 114 yil Sha'bon oyining oxirlarida / milodiy 732 yil oktyabr oyida ikki tomon o'rtasida jang boshlandi va to'qqiz kun davomida Ramazon oyining boshlanishiga qadar davom etdi va hech bir tomon hal qiluvchi g'alabaga erisha olmadi.
O‘ninchi kuni katta jang boshlanib, har ikki tomon ham nihoyatda jasorat, chidamlilik va matonat ko‘rsatdilar, to franklar charchay boshladilar va musulmonlar uchun g‘alaba alomatlari paydo bo‘ldi. Nasroniylar islom qoʻshini Andalusiyadan Puatyegacha boʻlgan yurish paytidagi janglarda koʻp oʻlja olganligini va bu oʻljalar musulmonlarni ogʻirlashtirganini bilishardi. Arablarning odatiga ko‘ra, o‘ljalarini o‘zlari bilan olib yurish, ularni qo‘shinlari orqasiga qo‘yib, ularni himoya qiluvchi garnizon qo‘yishgan. Nasroniylar buni tushunib, diqqatini shu tarafga qaratib, musulmonlarga zarba berishga muvaffaq bo'ldilar. Ular o'ljalarni qo'riqlash vazifasi yuklatilgan garnizon tomonidan orqa tomondan egallab olishdi. Musulmonlar nasroniylarning rejasini anglab yetmadilar, shuning uchun ularning bo‘linmalaridan bir qismi o‘ljalarni himoya qilish uchun orqaga burilib, shu tariqa Islom qo‘shini tuzumi buzildi, chunki bir bo‘lin o‘ljani himoya qilish uchun aylanib, boshqasi esa nasroniylarga qarshi frontdan jang qildi. Musulmonlar safi bezovta bo'ldi va franklar kirib boradigan bo'shliq kengaydi.
Al-G‘ofiqiy tartib o‘rnatishga, vaziyatni o‘z qo‘liga olishga, askarlari o‘rtasida ishtiyoqni jonlantirishga harakat qildi, ammo jonini olgan adashgan o‘q unga urilib, o‘lim yordam bermadi va u dalada shahid bo‘lib halok bo‘ldi. Musulmonlar saflari yanada tartibsiz bo'lib, qo'shin orasida vahima tarqaldi. Agar sobitlik qoldiqlari, qizg‘in iymon va g‘alabaga intilish bo‘lmaganida edi, musulmonlar o‘zlaridan ko‘p bo‘lgan qo‘shin qarshisida katta ofat yuz bergan bo‘lar edi. Musulmonlar kechgacha kutdilar, so‘ng zulmat fursatidan foydalanib, mol-mulki va o‘ljalarining ko‘p qismini dushmanga o‘lja qilib qoldirib, Septimaniyaga chekindilar.
Tong otgach, franklar jangni davom ettirish uchun turishdi, ammo musulmonlarni topa olmadilar. Ular bu yerda butunlay sukunatdan boshqa hech narsa topolmadilar, shuning uchun ular bu ishda hiyla bordir degan umidda ehtiyotkorlik bilan chodirlar tomon yurdilar. Ular harakatlana olmaydigan yaradorlardan boshqa bo'sh holda topdilar. Ular darhol ularni so'yishdi va Charlz Martel musulmonlarning chekinishidan mamnun edi. Ularni ta’qib qilishga jur’at eta olmadi va qo‘shini bilan kelgan joyidan shimolga qaytib ketdi.

Mag'lubiyat sabablari
Ushbu sharmandali natijaga olib keladigan ko'plab omillar, jumladan:
1- Musulmonlar Andalusiyani tark etganlaridan beri minglab chaqirim yo'l bosib, Frantsiyadagi tinimsiz urushlardan charchagan, yurish va harakatdan charchagan edilar. Bu safar davomida qo'shinning hayotiyligini yangilash va uning vazifasini bajarishda yordam berish uchun ularga hech qanday qo'shimcha kuch yetib bormadi, chunki ular bilan Damashqdagi xalifalik markazi o'rtasidagi masofa juda katta edi. Shunday qilib, ular Fransiya hududlari bo'ylab yurishlarida tarixiy voqealardan ko'ra afsonaviy hikoyalarga yaqinroq edilar. Andalusiya poytaxti Kordova armiyaga yordam bera olmadi, chunki arab bosqinchilarining koʻpchiligi uning hududlarida tarqalib ketgan edi.
2- Musulmonlarning o'ljani himoya qilishga ishtiyoqi. Alloh taolo O‘zining Muqaddas Kitobida shunday deydi: “Ey insonlar, albatta, Allohning va’dasi haqdir, bas, dunyo hayoti sizlarni aldamasin va yolg‘onchi Allohga aldanmasin”. [Fotir: 5] Ko'rinib turibdiki, musulmonlar o'zlariga ochilgan bu dunyo hayotiga aldanib, u uchun kurashdilar. Buxoriy va Muslim Amr ibn Avf al-Ansoriy roziyallohu anhudan rivoyat qilgan hadisda Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytdilar: «Allohga qasamki, men faqirlik emas, balki sizlarga dunyoni oson qilganimdan qo‘rqaman. sizlardan oldingilar ham ular uchun kurashganidek siz ham u uchun kurashasiz va u ularni halok qilgani kabi sizlarni ham halok qiladi», dedilar.
Alloh taoloning yaratgan qonuni shundan iboratki, agar dunyo musulmonlar uchun ochiq bo‘lsa va ular o‘zlaridan oldingi xalqlar kurashgani kabi bu dunyo uchun kurashsa, xuddi o‘sha avvalgi xalqlarni ham halok qilganidek, ularni ham halok qiladi. Alloh taolo marhamat qiladi: “Sizlar Allohning yo‘lida hech qanday o‘zgarish topa olmaysiz va Allohning yo‘lida hech qanday o‘zgarish topa olmaysiz” (Fotir: 43).

Jang natijalari
Bu jang haqida ko'p aytilgan va evropalik tarixchilar uni bo'rttirilgan qiziqish bilan o'rab olishgan va uni hal qiluvchi jang deb bilishgan. Ularning qiziqish siri aniq; ularning ko'pchiligi Evropani qutqargan deb hisoblashadi. Edvard Gibbon o'zining "Rim imperiyasining tanazzulga uchrashi" kitobida bu jang haqida shunday deydi: "U ingliz otalarimizni va frantsuz qo'shnilarimizni fuqarolik va diniy Qur'on bo'yinturug'idan qutqardi, Rimning ulug'vorligini saqlab qoldi va nasroniylikning qat'iyatini mustahkamladi".
Ser Edvard Kreysi shunday deydi: “Charlz Martelning arablar ustidan 732-yilda erishgan buyuk g‘alabasi G‘arbiy Yevropadagi arab istilolariga qat’iy nuqta qo‘ydi va xristianlikni islomdan qutqardi”.
Mo‘tadil tarixchilarning yana bir guruhi bu g‘alabani Yevropa boshiga tushgan, uni sivilizatsiya va madaniyatdan mahrum qilgan katta falokat deb biladi. Gustav Le Bon oʻzining “Arablar sivilizatsiyasi” nomli mashhur kitobini Adel Zuayter arab tiliga aniqlik va fasohat bilan tarjima qilganida shunday deydi: “Agar arablar Fransiyani egallab olishganida, Parij Ispaniyadagi Kordovaga oʻxshab, koʻchadagi odam oʻqiy oladigan, yozadigan, baʼzan esa Yevropa oʻz nomlarini yoza olmaydigan, hatto sheʼr yoza olmaydigan tsivilizatsiya va ilm-fan markaziga aylangan boʻlar edi”.
Turlar jangidan keyin musulmonlarga Yevropaning yuragiga kirib borish uchun boshqa imkoniyat berilmadi. Ular nasroniy qo‘shinlari birlashgan va ular Andalusiyadagi musulmonlar qo‘lidagi shahar va bazalarni egallab, qayta fath qilish harakati boshlangan bir paytda bo‘linish va nizolarning avj olishidan aziyat chekdi.

Nega biz buyuk edik
Tamer Badr kitobi (Unutilmas kunlar... Islom tarixidan muhim sahifalar).