Misrga qarshi ettinchi salib yurishi

Ettinchi kampaniyaning sabablari
Milodiy XII asrning oʻrtalaridan boshlab Yevropada hukmron boʻlgan gʻoya shundan iborat ediki, Misr oʻz kuchi va qudratini saqlab qolgan ekan, salib yurishlari muvaffaqiyat qozonishi va Quddusni musulmonlardan qaytarib olishning imkoni yoʻq, ular Quddusni ikkinchi marta salibchilardan qaytarib olishga muvaffaq boʻldilar. Franklar Hijriy 635 yilda podshoh Al-Komil vafotidan so‘ng Quddus qal’asini tikladilar, ya’ni ular o‘zlari bilan musulmonlar o‘rtasida podshoh Al-Komil ular bilan hijriy 626 / milodiy 1229 yilda imzolagan shartnoma va sulh shartlarini buzdilar. Musulmonlar uni qamal qilib, zabt etishdi va hijriy 637 / milodiy 1240 yilda qal'ani vayron qilishdi, ya'ni Al-Komil Quddusni ularga topshirganidan beri taxminan o'n bir yil salibchilar qo'lida qolgan. Bu Lyudovik IX boshchiligidagi Misrga qarshi ettinchi salib yurishiga olib keldi, bu kampaniyaga Xristian Gʻarbi Rim papasi Innokent IV va Frantsiya qiroli Lui IX oʻrtasida kelishilgan holda tayyorlandi va Lion diniy kengashi 646 hijriy / milodiy 1248 yil da'vatiga guvoh boʻldi.

Bo'lmagan ittifoq
Kampaniyaning maqsadi nafaqat Quddusni qaytarib olish yoki Misrga zarba berish edi, chunki u muhim harbiy baza va Quddusning kaliti edi. Shuningdek, u uzoqdan ko‘zlangan maqsadni ko‘zlagan: salibchilar va mo‘g‘ullar o‘rtasida bir tomondan Misr va Shomdagi Ayyubiylar davlatini yo‘q qiladigan, ikkinchi tomondan esa islom olamini sharq va g‘arbdan o‘rab, o‘rab oladigan nasroniy-butparast ittifoq tuzish.
Papa rejasi O'rta yer dengizi qirg'oqlaridan arab mintaqasiga hujum qilish va o'z harbiy dasturini Sharqiy O'rta er dengizi havzasining o'sha paytdagi eng muhim porti bo'lgan Damiettani egallashdan boshlashga asoslangan edi. Shu bilan birga, mo'g'ul qo'shinlari islom mintaqasiga hujum qilish uchun sharqdan oldinga siljiydi. Vahshiy mo'g'ul qo'shinlari islom dunyosining sharqiy tomoniga bostirib kirishga muvaffaq bo'lishdi.
Rim papasi Innokentiy IV bu maqsadga erishish uchun moʻgʻullarga ikkita elchixona yubordi, ammo ular muvaffaqiyatga erisha olmadilar. Mo'g'ullarning buyuk xoni boshqa g'oyalarga ega edi. U Papaga xabar yuborib, uning suverenitetini tan olishni va unga va Evropa qirollariga bo'ysunishini e'lon qilishni so'radi. U hatto undan Evropaning barcha qirollarini o'z saroyiga olib kelishni so'radi, chunki uni tatarlarning Buyuk xoni va butun dunyoning ustasi deb hisoblaydi.
Salibchilar-mo'g'ullar ittifoqi loyihasining muvaffaqiyatsizligi hech narsani o'zgartirmadi. Salib yurishi hijriy 646 / milodiy 1248 yil kuzida Fransiyaning Marsel portidan Kipr oroliga suzib ketdi va u yerda bir muddat qolib ketdi. Keyin u yerdan keyingi yilning bahorida, ya’ni hijriy 647 / milodiy 1249-yilda suzib ketdi va yaxshi tayyorlanganidan keyin Misr qirg‘oqlari tomon suzib ketdi. Uning askarlari soni ellik mingga yaqin askarga yetdi, ularning boshida frantsuz qirolining aka-ukalari edi: Charlz Anju va Robert Artaud.

Tayyorgarlik va jihozlar
As-Solih Ayyub bu kampaniya haqidagi xabarni Levantda bo'lganida bildi. U Kiprda to'plangan salibchilar qo'shinlari va ularning Misrga bostirib kirishga tayyorgarlik ko'rishi haqida eshitdi. U kasal bo'lishiga qaramay Misrga qaytib keldi va harbiy ishlarini tartibga sola boshladi.
As-Solih Ayyub salibchilarning Misrga bostirib kirishi uchun Domietta shahrini afzal ko'rganini bilgach, u o'z qo'shinlarini uning janubida, hozirgi Misr shimolidagi "Ashmun ar-Ruman" deb ataladigan "Ashmum Tanah" shaharchasiga joylashtirdi. U shaharni mustahkamlashni buyurdi va unga shahzoda Faxriddin Yusuf boshchiligida qo‘shin yuborib, dushmanning qirg‘oqqa tushishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun uning g‘arbiy sohiliga qarorgoh qurishni buyurdi. U shaharning ro'parasida qarorgoh qurdi va u bilan Nil o'rtasida edi.
Salibchilar floti Hijriy 647 yil Safar oyining 20-da / milodiy 1249 yil iyunida Damietta yaqinidagi Misr suvlariga yetib keldi. Ertasi kuni salibchilar Nilning g'arbiy qirg'og'iga qo'ndi. Ular bilan musulmonlar o‘rtasida to‘qnashuvlar boshlandi, shundan so‘ng shahzoda Faxriddin va uning shaharni himoya qilish vazifasi yuklatilgan qo‘shinlari Sultonning Ashmum Tanahdagi qarorgohiga chekindi.
Damietta aholisi garnizonning chekinayotganini ko'rgach, qo'rquv va vahima ichida g'arbiy qirg'oqni Damietta bilan bog'laydigan ko'prikni tik turgan holda qoldirib qochishdi. Salibchilar uni kesib o'tib, shaharni osongina egallab olishdi. Shunday qilib, Damietta jangsiz ettinchi salib yurishi kuchlari qo'liga tushdi.
As-Solih Ayyub Domiettaning qulashi haqidagi xabarni og'riq va g'azab aralashmasi bilan qabul qildi. U bir qancha qochgan ritsarlarni ko‘chirishni buyurdi va shahzoda Faxriddinni beparvoligi va zaifligi uchun tanbeh qildi. U o‘z qarorgohini Mansur shahriga ko‘chirishga majbur bo‘ldi. Shahar tomon Nil daryosida harbiy kemalar joylashtirilgan va Levant va Islom Mag‘ribidan qochgan mujohidlar guruhlari shaharga oqib kelgan.
Bu masala musulmon fedaiylari tomonidan salibchilar lageriga uyushtirilgan reydlar va qo'llariga tushgan har bir kishini o'g'irlash bilan chegaralangan edi. Ular buning uchun hayrat va hayrat uyg'otadigan usullarni ishlab chiqdilar. Bunday misollardan biri musulmon mujohidining yashil tarvuzni o'yib, ichiga boshini solib, keyin salibchilar lageriga yaqinlashguncha suvga sho'ng'iganligidir. Ba'zi jangchilar uni suvda suzayotgan tarvuz deb o'ylashdi, lekin uni yig'ish uchun pastga tushganda, musulmon fedaini uni tortib olib, asir qilib olib keldi. Salibchi asirlarning yurishlari Qohira ko‘chalarida ko‘payib, xalqning ishtiyoqini oshirib, jangchilarning ma’naviyatini osmonga ko‘tardi.
Ayni paytda Misr dengiz floti ekspeditsiya kuchlarini qamal qildi va Damiettadagi ta'minot liniyalarini uzdi. Bu holat ekspeditsiya kelganidan keyin olti oy davom etdi, Lyudovik IX Damiettaga akasi graf de Puatyening kelishini kutdi. U yetib kelgach, podshoh hujum rejasini ishlab chiqish uchun urush kengashi o'tkazdi va ular Qohira tomon yurishga qaror qilishdi. Ularning qoʻshinlari 647-yil 12-sha’bon/milodiy 1249-yil 20-noyabr, shanba kuni Damiettani tark etdilar va ularning kemalari ular bilan birga Nil shoxchasida suzib ketdi. Damiettada salibchilar garnizoni qoldi.

Qirol Al-Solihning o'limi
Salib yurishlari qizg'in ketayotgan bir paytda podshoh As-Solih Ayyub hijriy 647 yil Sha'bon oyining o'n beshiga o'tar kechasi / 1249 yil 22 noyabrda vafot etdi. Uning o‘limi haqidagi xabarni yashirib, musulmonlar o‘rtasida nizo kelib chiqishidan qo‘rqib, davlat ishlarini uning rafiqasi Shajarat ad-Durr o‘z zimmasiga oldi. Shu bilan birga, u o‘gay o‘g‘li va merosxo‘ri Turonshohga xabar yuborib, uni Iroq chegarasi yaqinidagi Hisn Kaifani tark etishga va otasining o‘rniga taxtga o‘tirish uchun Misrga qaytishga shoshilishga undaydi.
Shoh As-Solih Ayyubning o'limi haqidagi xabar salibchilarga etib keldi va ular harakatlana boshladilar. Ular Damiettani tark etib, janubga Nilning sharqiy qirg'og'i bo'ylab Damietta shoxiga qarab yurishdi, ularning kemalari Nilda ular bilan birga harakatlanib, bugungi kunda "Kichik dengiz" deb nomlanuvchi Ashmum dengizi yoki kanaliga yetib bordi. Ularning o'ng tomonida Nil shoxchasi bo'lib, ularning oldida ularni Mansur shahri yaqinida joylashgan musulmon lagerlaridan ajratib turuvchi Ashmum kanali joylashgan edi.
Yurishni davom ettirish uchun salibchilar Damietta shoxobchasi yoki Ashmum kanalidan o'tishlari kerak edi. Lyudovik IX kanalni tanladi va uni ba'zi xoinlar yordamida kesib o'tdi. Musulmonlar salibchilarning qarorgohiga bostirib kirganidan bexabar edilar. Misr askarlari orasida vahima tarqaldi va Robert Artua boshchiligidagi salibchilar Mansuraning darvozalaridan biriga bostirib kirishdi. Ular shaharga kirishga muvaffaq bo'lishdi va ularning avangardlari Sulton saroyining darvozasiga yetib borguncha misrliklarni o'ngga va chapga o'ldirishni boshladilar. Ular shaharning xiyobonlarida tarqalib, odamlar ularga tosh, g'isht va o'qlar otishni boshladilar.
Ular g‘alaba o‘z qo‘lida, xayol emas, haqiqat, deb o‘ylab, bu muvaffaqiyat va zafardan qalblari tinchlanayotgan paytlarida “Baybars al-Bunduqdoriy” boshchiligidagi Bahri Mamluklar salibchilarning hayajon va manmanlik chog‘ida, hijriy yilning 4-7-yilida hujumga o‘tdilar. 1250 yil 8 fevral. Ularning g'alabasi mag'lubiyatga aylandi va mamluklar ularni deyarli yo'q qilmaguncha, shu jumladan graf Artuaning o'zini ham o'ldirishdi.
Mansur jangining ertasiga Misr armiyasining bosh qo‘mondoni shahzoda Forisiddin Aqtoy harbiy kengash o‘tkazib, o‘z zobitlariga graf Artuaning ko‘ylagini podshohniki deb hisoblagan holda ko‘rsatdi. U podshohning o‘limi salibchilarga zudlik bilan hujum qilishni talab qilishini e’lon qilib, buni: “Podshohsiz xalq boshsiz tanadir, undan hech qanday xavf yo‘q”, deb asoslab berdi. Shuning uchun u salibchilar qo'shiniga ikkilanmasdan hujum qilishini e'lon qildi.
Hijriy 647 yil / 1250 yil 11 fevral zilqida oyining 8-juma kuni tong saharda Misr qo‘shini Franklar lageriga hujum qila boshladi, biroq qirol Lui og‘ir yo‘qotishlarga uchraganidan keyin o‘z o‘rnini ushlab tura oldi. Shu tariqa Mansuraning ikkinchi jangi tugadi. Bu jang edi, shundan so'ng salibchilar o'z pozitsiyalarida qololmasligini va juda kech bo'lmasdan Damiettaga chekinishlari kerakligini angladilar.
Turonshoh va uning rejasi
Bu jangdan keyin Turonshoh hijriy 647-yil zulqida oyining 23-kuni / milodiy 1250-yil 27-fevralda yetib kelguniga qadar koʻp kunlar oʻtmadi. U armiya qo‘mondonligini o‘z qo‘liga oldi va Fransiyaning chekinish chizig‘ini kesib qirol Lyudovik IXni taslim bo‘lishga majburlash rejasini tayyorlay boshladi. U bir nechta demontaj qilingan kemalarni tuyalarda tashishni va Nildagi salibchilar chizig'i orqasida tushirishni buyurdi.
Shu orqali Misr flotlari oziq-ovqat va oziq-ovqat ortilgan salibchilar kemalariga hujum qilib, ularni egallab, bortdagilarni qoʻlga olishga muvaffaq boʻldi. Bu frantsuzlarning ahvolining yomonlashishiga olib keldi, ularning lagerida ochlik paydo bo'ldi va askarlar orasida kasalliklar va epidemiyalar tarqaldi. Keyin Lui IX salibchilar Quddusni va Levantning ba'zi qirg'oq erlarini egallab olishlari evaziga sulh va Damiettaning taslim bo'lishini so'radi. Misrliklar buni rad etishdi va jihodni davom ettirishni talab qilishdi.
Salibchilarning zulmat qoplami ostida Damietta tomon chekinishdan boshqa iloji qolmadi. Podshoh Ashmum kanali ko‘prigini olib tashlashni buyurdi, lekin ular shoshib, ko‘prikni kesishni unutib qo‘yishdi. Misrliklar hijriy 648 yil / milodiy 1250 yil aprel oyining 3-muharrami chorshanba kuni darhol uni kesib o'tishdi. Ular salibchilarni ta’qib etib, Faraskurgacha ta’qib etib, ularni har tomondan qamal qilib, momaqaldiroqdek hujum qildilar. Ularning o‘n mingdan ortig‘ini o‘ldirib, o‘n minglablarini asirga oldilar. Mahbuslar orasida Mansur shahri shimolidagi “Minya Abdulla” qishlog‘ida qo‘lga olingan qirol Lyudovik IXning o‘zi ham bor edi. U qozi Faxriddin ibn Luqmonning uyiga ko‘chirilib, u yerda ham mahbus bo‘lib qoldi. Qirol Lyudovik IX ga oʻzini asirlikdan qutqarish uchun ogʻir shartlar qoʻyildi, jumladan, u sakkiz yuz ming tilla dinor bilan oʻzini qutqarishi, yarmini darhol toʻlashi, qolgan yarmini esa kelajakda Misrga yetkazgan zarari uchun tovon sifatida toʻlashi kerak edi. Turonshoh salibchilar asirlarini shu vaqtgacha ushlab turishi kerak edi... To‘lovning qolgan qismi musulmon asirlarni ozod qilish, Domietta musulmonlarga taslim bo‘lish, ikki tomon o‘rtasida o‘n yillik sulh va Misrga boshqa qaytmaslikka va’da berish bilan birga to‘landi. To'lovning yarmi qiyinchilik bilan yig'ildi va qirol Lyudovik IX ozod qilindi va Misrni tark etishga ruxsat berildi. U Akrga sayohat qildi va keyin o'z mamlakatiga qaytdi.

Salibchilarning Misrdagi mag‘lubiyatidan so‘ng his qilgan og‘riqni salibchilar tarixchisi Metyu Parij shunday ifodalaydi: “Misrda butun nasroniy qo‘shini parcha-parcha bo‘ldi, afsuski, u Fransiyaning zodagonlari, ritsarlar gospitallari, avliyo Maryam tevtonlari va avliyo Lazar ritsarlaridan iborat edi”.

Ettinchi salib yurishi Misrga qarshi oxirgi yirik salib yurishi edi va salibchilar Quddusni hech qachon qaytarib ololmadilar. Bu g‘alaba salib yurishlariga mardonavor qarshilik ko‘rsatgan Bahri Mamluklarga Misrdagi Ayyubiylar davlati xarobalarida o‘z davlatini barpo etish uchun zamin yaratdi. Ushbu g'alabadan bir oy o'tgach, mamluklar Turonshohni o'ldirishdi va Shajar al-Durrni Misr sultoni qilib o'rnatdilar. Bu Misr va Shomdagi Mamluk sultonlari davrining boshlanishi edi.

Nega biz buyuk edik

Ayyubiylar davlati bobidan Tamer Badr yozgan kitob (Unutilmas davlatlar).