Мухаммад әл-Фатих

Сұлтан Мехмед II жаулап алушы, сонымен қатар Фатих Сұлтан Мехмед II ретінде белгілі, Осман империясының және Османлы әулетінің жетінші сұлтаны болды. Ол «Жеңімпаздан» басқа Әбу әл-Футух және Әбу әл-Хайрат деген аттармен де белгілі болды. Константинополь жаулап алғаннан кейін оның және одан кейінгі басқа сұлтандардың титулдарына «Цезарь» деген атақ қосылды.
Бұл сұлтан он бір ғасырдан астам өмір сүрген Византия империясын ақыры жойғаны белгілі.
Ол отыз жылға жуық билік жүргізді, бұл кезеңде Сұлтан Мехмед Азиядағы жаулап алуларын жалғастырып, Анадолы патшалықтарын біріктіріп, Белградқа дейін Еуропаға еніп кетті. Оның ең көрнекті әкімшілік жетістіктерінің бірі ескі Византия әкімшіліктерінің кеңейіп келе жатқан Осман империясына бірігуі болды.
Оның туылуы мен өскен ортасы
II Мехмед хижраның 835 жылы ражаб айының 27-сінде / 1432 жылы 30 наурызда сол кездегі Осман империясының астанасы Эдирнеде дүниеге келген. Оны әкесі Осман империясының жетінші сұлтаны II Сұлтан Мұрад тәрбиелеп, оған сұлтандық пен оның міндеттеріне лайық болуы үшін қамқорлық пен білім берді. Құранды жаттап, хадис оқыды, фиқһ ғылымын үйренді, математика, астрономия және әскери істерді үйренді. Оған қоса араб, парсы, латын, грек тілдерін меңгерген.
Әкесі оған жас кезінде Магнезия әмірлігін тапсырып, оны мемлекет істерін басқаруға және оның істерін басқаруға үйретуді өз заманының шейх Ақ Шамс ад-Дин және Мулла әл-Курани сияқты бір топ көрнекті ғалымдарының бақылауымен тапсырады. Бұл жас ханзада тұлғасының қалыптасуына әсер етіп, оның интеллектуалдық және мәдени бағыт-бағдарын шынайы исламдық тұрғыдан қалыптастырды.
Мұхаммед әл-Фатихтың тұлғасын қалыптастыруда шейх «Ақ Шамс ад-Диннің» рөлі ерекше болды және ол жас кезінен оған екі нәрсені сіңірді: Османлы жиһад қозғалысын еселеу және жас кезінен бастап Мұхаммедке өзінің ханзада екенін ұғындыру «Муснад» Абдуллаһ хадисінде келтірілген:1818 Хадистің «Муснад» хадисінде айтылған:189. Мұхаммед ибн Әби Шайба бізге айтты, мен оны Абдулла ибн Мұхаммед ибн Әби Шайбадан естідім, ол бізге Зәйд ибн әл-Хубаб айтты, ол әл-Уалид ибн әл-Муғира әл-Ма’фири маған айтты, ол Абдулла ибн Бишр әл-Хасами айтты, деді ол әкесінің оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын деп айтты. «Константинополь жаулап алынады, оның басшысы қандай тамаша басшы болады және бұл әскер қандай тамаша әскер болады» деп айт. Сондықтан жаулап алушы Ислам пайғамбарының хадисі өзіне де қатысты болады деп үміттенген. Ол соғыс пен саясаттан хабардар болуымен қатар өршіл, өршіл, білімді, сезімтал да сезімді, әдебиетші ақын болып өсті. Ол әкесі Сұлтан Мұратпен бірге соғыстар мен жаулап алуларға қатысты.
ережені өз қолына алды
855 жылы мұхаррам айының 5-ші жұлдызында / 1451 жылы 7 ақпанда әкесі қайтыс болғаннан кейін жаулаушы Мехмед сұлтандыққа ие болды. Ол Константинопольді жаулап алуға, арманын орындауға және пайғамбарлық ізгі хабардың нысанасына айналуға дайындала бастады. Сонымен бірге жас мемлекетінің Балқан өлкесіндегі жаулап алуларына жағдай жасап, елін ешбір дұшпан аңдып қалмас үшін тынымсыз етті.
Оның осынау құтты жаулау үшін жасаған ең көрнекті дайындықтарының бірі Еуропа бұрын-соңды көрмеген алып зеңбіректерді орнату болды. Сондай-ақ Дарданелл бұғазын бөгеу үшін Мәрмәр теңізінде жаңа кемелер жасады. Ол сонымен қатар Босфор бұғазын бақылау үшін Румели Хисары деп аталатын Босфордың Еуропа жағында үлкен бекініс салды.
Константинопольді жаулап алу
Сұлтан Константинопольді жаулап алу үшін барлық қажетті құралдарды жасап болған соң, 265 000 жаяу және атты әскерімен үлкен зеңбіректердің сүйемелдеуімен Константинопольге бет алды. Хижраның 857 жылы / 29 мамыр 1453 ж. 20-жұмада әл-Ула күні, сейсенбі күні таң ата Мұхаммед әл-Фатих әскерлері тарихтағы сирек кездесетін әскери операциялардың бірінде Константинополь қабырғаларына шабуыл жасап үлгерді. Сол кезден бастап сұлтан ІІ Мұхаммедке Мұхаммед әл-Фатих деген атақ берілді және ол одан басым болды, сондықтан ол тек осы есіммен ғана танымал болды.
Қалаға кірген соң аттан түсіп, Аллаға шүкіршілік етіп сәжде жасап, сосын Аясофия шіркеуіне бет алып, оны мешітке айналдыруды бұйырады. Сондай-ақ, көне қаланы жаулап алудың алғашқы әрекетінің қатарында болған ұлы сахаба Әбу Айюб әл-Ансаридің қабірі тұрған жерге мешіт салуды да бұйырды. Ол Константинопольді өз мемлекетінің астанасы етуді ұйғарып, оны Ислам бол, яғни Ислам үйі деп атады. Кейін бұрмаланып, Ыстамбұл деп аталды. Ол қала тұрғындарына төзімділік танытып, олардың толық еркіндікте ғибадат етуіне кепілдік берді. Қоршауда қаланы тастап кеткендерге үйлеріне қайтуға рұқсат берді.
Жаулап алулардың аяқталуы
ІІ Мехмед әлі жиырма беске де толмаған жас кезінде қол жеткізген осы жаулап алуды аяқтағаннан кейін Балқандағы жаулауларды аяқтауға бет бұрды. Ол 863 хижра / 1459 жылы Сербияны, хижраның 865 / 1460 жылы Грекиядағы Пелопоннесті, хижраның 866 / 1462 жылы Валахия мен Богданды (Румыния), 867 және 884 һ.ж. / 147 және 149-149 жылдар аралығында Албанияны жаулап алды. Герцеговина 867 және 870 хижра / 1463 және 1465 жж. Ол хижраның 881 / 1476 жылы Венгриямен соғысқа кірісіп, оның назары Кіші Азияға бұрылып, 866 / 1461 жылы Трабзонды жаулап алды.
Жаулап алушы Мехмедтің мақсаттарының бірі Рим императоры болу және Византия империясының астанасы Константинопольді жаулап алумен қатар жаңа даңқ жинау болды. Осы өршіл үмітке жету үшін Италияны жаулап алуға тура келді. Ол үшін техникасын дайындап, үлкен флотты жабдықтады. Ол «Отранто» қаласына жақын жерде өз күштері мен көптеген зеңбіректерін түсіре алды. Бұл күштер оның қамалын басып алды, Джумада әл-Улада хижраның 885 жылы / 1480 жылдың шілдесінде.
Мұхаммед әл-Фатих бұл қаланы Римге жеткенше Италия түбегінде солтүстікке қарай жылжу үшін базаға айналдыруды көздеді, бірақ оған өлім хижраның 886 жылы / 1481 жылы 3 мамырда Раби' әл-Әууәл айының 4-інде келді.
Мұхаммед әл-Фатих, мемлекет қайраткері және өркениет меценаты
Жаулап алушы Мехмедтің ең көрнекті жетістіктері оның отыз жылдық билігі кезінде жүргізген шайқас алаңдары мен соғыстары емес еді, өйткені Осман империясы бұрын-соңды болмаған көлемде кеңейді. Керісінше, ол ең жоғары дәрежелі мемлекет қайраткері болды. Ұлы Визир Караманлы Мехмед Паша және оның хатшысы Лейсзаде Мехмед Челебимен бірлесіп, ол өз атымен аталып кеткен конституцияның жобасын жасай алды. Оның негізгі қағидалары Осман империясында хижраның 1255/1839 ж. дейін күшінде болды.
Жаулап алушы Мехмед өркениет пен әдебиеттің меценаты ретінде белгілі болды. Өлеңдер жинағымен көзге түскен ақын еді. Неміс шығыстанушысы Я.Якоб өзінің өлеңдерін хижраның 1322 / 1904 жылы Берлинде жариялады. Жеңімпаз әдебиет пен поэзияны оқуға, тұтынуға берілген және ол ғалымдар мен ақындармен араласып, олардың кейбірін таңдап, министрлікке тағайындады.
Өлеңге құмарлығының арқасында ол Шахди ақынға Фердоусидің «Шахнамасына» ұқсас Османлы тарихын бейнелейтін эпикалық поэма жазуды тапсырады. Белгілі бір саладағы көрнекті ғалым туралы естіген сайын оған қаржылай көмек ұсынатын, тіпті ұлы астроном Али Кушжи Самарқанди сияқты еліне оның білімінен пайда алу үшін шақыратын. Ол жыл сайын үнді ақыны Ходжа Джахан мен парсы ақыны Абд ар-Рахман Джабиге қомақты ақша жіберетін.
Жаулап алушы Мехмед Италиядан суретшілерді Сұлтанның сарайына әкеліп, біраз көркем картиналар жасап, Османлыларды осы өнерге үйретеді.
Жаулап алушы жиһадпен айналысқанымен, қайта қалпына келтіру мен тамаша ғимараттар салумен де айналысты. Оның билігі кезінде үш жүзден астам мешіт салынды, оның ішінде тек Ыстамбұлда 192 мешіт пен жамағат мешіті, 57 мектеп пен институттан басқа, 59 монша болды.
Оның ең танымал сәулет ескерткіштерінің қатарына Сұлтан Мехмед мешіті, Әбу Айюб әл-Ансари мешіті және Топкапи сарайы жатады.
Жеңімпаз Ислам заңының ережелеріне берік, алған тәрбиесінің арқасында тақуа және иманды мұсылман болды, бұл оған үлкен әсер етті. Оның әскери жүріс-тұрысы Еуропа өзінің орта ғасырларында куә болып көрмеген және бұрын өз заңында білмейтін өркениетті мінез-құлық болды.
Оның өлімі
Хижраның 886 жылы / 1481 ж. көктемінде жаулаушы сұлтан Мехмед Константинопольден үлкен әскердің басында шықты. Жаулап алушы Сұлтан Мехмед кетер алдында денсаулығында ақау болған, бірақ ол жиһадқа деген қатты сүйіспеншілігі мен жаулап алуды үнемі аңсағандықтан оны елемеген. Ол әскерін өзі бастап кетті. Соғысқа қатысып, дертінен айығуды әдетке айналдырған. Бірақ бұл жолы сырқатының асқынып, асқынып кеткені үшін дәрігерлерді шақырған. Алайда тағдыр оны тез басып, ем де, дәрі де нәтиже бермеді. Жаулап алушы Сұлтан Мехмед өз әскерінің ортасында 886 хижра жылы Рабиул-әууал айының төртінші бейсенбісінде / 1481 жылы 3 мамырда қайтыс болды. Отыз бір жыл билік құрған ол елу екі жаста еді.
Жаулап алған сұлтанның әскерімен қай жаққа бет алатынын ешкім білмеді, жорамалдар көбейді. Ол өзінің қолбасшысы Месих Паша қарсылық көрсеткен аралды жаулап алу үшін Родосқа бет алды ма? Әлде Италияның оңтүстігіндегі жеңіске жеткен әскеріне қосылып, Римге, Италияның солтүстігіне, Франция мен Испанияға жорық жасауға дайындалды ма?
Бұл әл-Фатенің ешкімге ашпаған, ешкімге айтпаған сыры болып қала берді, кейін оны өлім алып кетті.
Бағыт-бағдарын жасырып, жауларын қараңғыда қалдырып, келесі соққының қашан болатынын ешкім білмейтін жаулаушының әдеті еді. Содан кейін ол найзағайдай жылдамдықпен осы төтенше құпияны орындап, жауына дайындалып, дайындалуға орын қалдырмайтын. Бірде бір төре одан әскерлерімен қайда бара жатқанын сұрағанда, жеңуші: «Оны білу үшін сақалымда бір шаш болса, мен оны жұлып алып, отқа тастар едім», - деп жауап береді.
Жаулап алушының мақсаттарының бірі исламдық жаулап алуды Италияның оңтүстігінен оның ең солтүстік нүктесіне дейін кеңейту, одан кейін Франция, Испания және олардан тысқары елдерге, халықтар мен ұлттарға өзінің жаулауын жалғастыру болды.
Жаулап алушы Сұлтан Мехмедті венециялықтар оны өлтіруге үгіттегеннен кейін жеке дәрігері Якуб Паша улап өлтірген делінеді. Якуб Италияда дүниеге келген кезде мұсылман емес еді. Ол исламды қабылдадым деп, бірте-бірте Сұлтанды улауға кірісті, бірақ жорық туралы білгенде, сұлтан өлгенше дозаны көбейтті. Ол өз билігін үздіксіз жаулап алу, мемлекетті нығайту және дамыту соғыстарында өткізді, оның барысында ол Константинопольді және Кіші Азияның, Сербияның, Боснияның, Албанияның және Моренің барлық патшалықтары мен аймақтарын жаулап, ата-бабаларының мақсаттарын орындады. Сондай-ақ ол өз мемлекетін гүлдендіріп, кейінгі сұлтандардың мемлекетті кеңейтуге және жаңа аймақтарды жаулап алуға күш салуына жол ашатын көптеген ішкі әкімшілік жетістіктерге қол жеткізді.
Жақыптың сыры кейін әшкере болып, сұлтанның сақшылары оны өлтіреді. Сұлтанның қайтыс болғаны туралы хабар Венецияға 16 күннен кейін Константинопольдегі Венеция елшілігіне жіберілген саяси хатта жетті. Хатта «Ұлы қыран өлді» деген сөйлем бар еді. Бұл жаңалық Венеция арқылы, одан кейін Еуропаның қалған бөлігіне тарады және Рим Папасының бұйрығымен Еуропадағы шіркеулер үш күн бойы қоңырау соға бастады.
Сұлтан Ыстамбұлда негізін қалаған мешіттердің бірінде өзі тұрғызған арнайы қабірге жерленіп, артында ислам және христиан әлемінде әсерлі бедел қалдырды.
Мұхаммед әл-Фатихтың өлер алдындағы өсиеті
Жаулап алушы Мехмедтің ұлы II Баезидке өлім аузында жатқанда жазған өсиеті оның өмірге деген көзқарасының, мұрагерлері ұстанатынына сенген және үміттенген құндылықтары мен қағидаларының шынайы көрінісі. Сонда ол: "Міне, өліп жатырмын, бірақ артымда сен сияқты мұрагер қалдырғаныма өкінбеймін. Әділ, қайырымды және мейірімді бол, қол астындағыларыңды ешбір кемсітусіз қорғаңдар және Ислам дінін таратуға күш салыңдар, өйткені бұл жер бетіндегі патшалардың міндеті. Діни істерді бәрінен бұрын ұстаңдар және дінді ұстанбау және үлкен күнә жасамайтын адамдарды жұмысқа тартудан жалтармаңдар. Бұзақылық жасаудан аулақ болыңыз және сізді оларға итермелейтіндерден аулақ болыңыз және мемлекет қазынасының ақшасын Исламның құқығымен қамтамасыз ету үшін қолыңызды созбаңыз.
Ғұламалар мемлекет органын қамтыған күш болғандықтан, оларды құрметтеп, жігерлендіріңіз. Олардың біреуін басқа елде естісеңіз, оны өзіңізге әкеліңіз және оны ақшамен құрметтеңіз.
Абайлаңыз, сақ болыңыз, ақшаға да, әскерге де алданып қалмаңыз. Шариғат адамдарын есігіңізден алыстатудан сақтаныңыз және шариғат үкімдеріне қайшы келетін кез келген әрекетке бейім болудан сақтаныңыз, өйткені дін – біздің мақсатымыз, ал хидаят – әдісіміз, сол арқылы біз жеңіске жетеміз.
Менен сабақ ал: мен бұл елге кішкентай құмырсқа болып келдім, Алла Тағала маған осы үлкен нығметтерді берді. Ендеше, менің жолымды ұстан, менен үлгі ал, осы дінді нығайтуға, халқына құрмет көрсетуге әрекет ет. Мемлекеттің ақшасын сән-салтанатқа немесе ойын-сауыққа жұмсамаңыз және қажетінен артық жұмсамаңыз, өйткені бұл жойылудың ең үлкен себептерінің бірі ».

Майор Тамер Бадрдың «Ұмытылмас көшбасшылар» кітабынан