Сұлтан Мұрат I
Дала шейіті

Сұлтан Орханның ұлы Сұлтан Мұрат I оның билігі кезінде Османлылар Едирне қаласын (762 х.ж. = 1360 ж.) өз бақылауына алып, оны өз мемлекетінің астанасы етті. Ол жылы (764 х.=1363 ж.) Мартиза шайқасында Византия-Болгар одағын талқандады, сонымен бірге Косоводағы крестшілер одағын талқандады (791 ж. = 1389 ж.), сонда шейіт болды.

Оның тәрбиесі және билікті қабылдауы
Сұлтан Мұрат I һижраның 726 = 1326 жылы, яғни әкесі билікке келген жылы дүниеге келген. Ол билікті әкесі Орхан бин Осман 761 хижра = 1360 жылы қайтыс болғаннан кейін қолына алды. Ол кезде 36 жаста еді, оның билігі 30 жылға созылды.

Мұрат I батыр, жауынгер, жомарт, діндар адам болдым. Ол тәртіпті жақсы көретін және оны ұстанатын және қол астындағылар мен сарбаздарға әділ болды. Ол жаулап алуларға, мешіттер, мектептер мен баспаналар салуға құмар болды. Оның жанында ең жақсы жетекшілер, сарапшылар және әскери қызметкерлер тобы болды, олардан кеңесшілер кеңесін құрады. Ол бір мезгілде Кіші Азия мен Еуропаға тарады.

I Мұраттың жаулап алулары
Еуропада Сұлтан Мұрат I Византия империясының иелігіне шабуыл жасады, содан кейін хижраның 762 = 1360 жылы Эдирне қаласын басып алды. Бұл қала Балқандағы стратегиялық маңыздылыққа ие болды және Византия империясының Константинопольден кейінгі екінші қаласы болды. Мұрат бұл қаланы 768 хижри = 1366 жылдан бастап Осман империясының астанасы етті.
Осылайша Османлы астанасы Азиядан Еуропаға көшті, ал Едирне ислам астанасы болды. Мұраттың бұл қадамдағы мақсаты бірнеше нәрсе болды, соның ішінде:
1- Едирненің әскери бекіністерінің күшін және оның жиһадтық операциялар театрына жақындығын пайдалану.
2- Мұраттың жиһад кезінде жеткен және өздерін бекіткен еуропалық аймақтарды өзіне қосып алу ниеті.
3- Мұрат осы астанада мемлекеттің ілгерілеуінің барлық элементтерін және басқару принциптерін жинады. Онда қызметкерлер, әскер бөлімдері, заңгерлер мен дін ғұламалары топтары құрылды. Соттар құрылып, жаңашылдарды даярлайтын азаматтық мектептер мен әскери институттар салынды.
Едирне осы саяси, әскери, әкімшілік, мәдени және діни мәртебесін Османлылар 857 хижри = 1453 жылы Константинопольді жаулап алғанға дейін жалғастырды және ол олардың мемлекетінің астанасы болды.

Мұрат I-ге қарсы крест жорықтары одағы
Мартиза шайқасы
Сұлтан Мұрат жиһадтарын жалғастырып, уағыз айтып, Еуропадағы жерлерді жаулап алды. Оның әскері Македонияны жаулап алуға аттанды және оның жеңістері үлкен әсер етті. Еуропалық-Балқан крест жорықтары одағы құрылды, оған Рим Папасы Еуропа V батасын берді, оған сербтер, болгарлар, венгрлер және Уоллахия тұрғындары кірді. Крестшілер одағына мүше мемлекеттер алпыс мың сарбаздық әскер жинай алды. Османлы қолбасшысы Лала Шахин оларға одақтас күштерден аз күшпен қарсы шықты. Оларды Мартиза өзенінің бойындағы Ирмен маңында қарсы алып, жан түршігерлік шайқас болып, одақтас әскер жеңіліске ұшырайды. Екі серб князі қашып кетті, бірақ Мартиза өзеніне батып кетті. Венгрия королі ажалдан ғажайып түрде аман қалды. Осы кезде Сұлтан Мұрат Кіші Азияда соғысып, бірнеше қалаларды жаулап алды. Содан кейін ол дана басшының әдет-ғұрпы бойынша жаулап алған аумақтар мен елдерді ұйымдастыру үшін билік орнына қайта оралды.
Османлылардың Мартиза өзеніндегі жеңісі маңызды нәтижелерге ие болды, соның ішінде:
1- Олар Фракия мен Македония аймақтарын жаулап алып, оңтүстік Болгария мен шығыс Сербияға жетті.
2- Византия империясының, Болгария мен Сербияның қалалары мен иеліктері күзгі жапырақтардай олардың қолына түсе бастады.

Осман империясы мен христиан елдері арасындағы алғашқы келісім
Осман империясы күшейген сайын көршілері, әсіресе әлсіздері үрейлене бастады. Адриатика теңізіне қарайтын республика Рагуса Республикасы бастама көтеріп, Сұлтан Мұрадпен достық және сауда шартын жасасу үшін елшілерін жіберді. Онда олар жыл сайын 500 алтын дукат көлемінде салық төлеуге міндеттенді. Бұл Осман империясы мен христиан елдері арасында жасалған алғашқы келісім болды.

Косово шайқасы
Сұлтан Мұрад Балқан түбегіне өзі және оның қолбасшылары арқылы еніп кетті, бұл сербтерді арандатты, олар сұлтанның Еуропада жоқтығын бірнеше рет пайдаланып Балқандағы және оның маңындағы аймақтардағы Османлы әскерлеріне шабуыл жасауға тырысты. Алайда олар Османлыларға қарсы айтарлықтай жеңістерге жете алмады. Сондықтан сербтер, босниялықтар және болгарлар одақтас болып, Балқан түбегінің Косово аймағына жақсы дайындалған әскерлерімен келген сұлтанға қарсы үлкен еуропалық крестшілер әскерін дайындады.

Есте қалатын оқиғаның бірі – Сұлтан Мұраттың министрі өзімен бірге Құран кітабын алып жүрген. Оны абайсызда ашып, мына аятты кездестірді: «Уа, Пайғамбар, мүміндерді соғысуға шақыр. Сенен жиырма адам болсаң, сабырлы болсаң, екі жүзді жеңеді, жүз болсаң, кәпірлердің мыңын жеңеді, өйткені олар түсінбейтін қауым». (Әнфал: 65). Жеңіске қуанды, мұсылмандар да онымен бірге қуанды. Көп ұзамай екі әскер арасында шайқас басталып, күшейіп, шайқас күшейе түсті. Соғыс мұсылмандардың жарқырап, шешуші жеңісімен аяқталды.

Сұлтан Мұраттың шәһид болуы
Косоводағы жеңістен кейін Сұлтан Мұрат майдан даласын аралап, қаза тапқан мұсылмандар қатарында жүріп, оларға дұға жасады. Жаралыларды да тексерді. Осы кезде сұлтанға өзін өлді деп таныған серб әскері асыға жөнелді. Күзетшілер оны ұстай алды, бірақ ол сұлтанмен сөйлескісі келіп, оның қолымен Исламды қабылдағанын жариялағысы келетіндей кейіп танытты. Осы кезде Сұлтан сақшыларға оны босату үшін белгі береді. Ол сұлтанның қолын сүйгісі келген кейіп танытып, жылдам қимылдап, уланған қанжарын алып, сұлтанды шаншып алады. Сұлтан Мұрат – Алла рақымына алсын – хижраның 791 жылы шағбан айының 15-і = 1389 жылы 30 шілдеде шейіт болды. Жаңашылдар серб солдатын бірден өлтірді.

Сұлтан Мұраттың соңғы сөзі
Бұл ұлы Сұлтан 65 жасында шейіт болды. Оның соңғы сөзі: «Мен кетерде Аллаға шүкіршілік етемін. Ол ғайыпты Білуші, мұқтаждардың дұғасын қабыл етуші. Мен Алладан басқа тәңір жоқ, Одан басқа мадақ пен мадақ жоқ екеніне куәлік етемін. Менің өмірім аяқталып келеді, Исламның ұлын көрдім. Язид, тұтқындарды азаптама, оларға зиян келтірме және оларды тонама, осы сәттен бастап мен сені және біздің ұлы жеңісті әскерімізді Алланың мейіріміне аманат етемін, өйткені Ол біздің мемлекетімізді барлық жамандықтан сақтайды».

Сұлтан Мұрат I Осман халқын отыз жыл бойы өз заманындағы ешбір мемлекет қайраткерінде теңдессіз даналық пен шеберлікпен басқарды. Византия тарихшысы Халко Неделас І Мұрат туралы: «Мұрад көптеген маңызды міндеттер атқарды.Ол Анадолы мен Балқан түбегінде 37 шайқасқа қатысып, әрқайсысында жеңіспен шықты.Ол қол астындағыларға нәсіліне, дініне қарамастан жанашырлықпен қарады»,- деген.

Ол туралы француз тарихшысы Кринард былай дейді: «Мұрад Османлы әулетінің ең ұлы адамдарының бірі болды және оны жеке бағаласақ, оның билігі кезіндегі Еуропаның барлық билеушілерінен жоғары деңгейде екенін көреміз».

Мұрат I әкесінен 95 000 шаршы шақырым жерді алып жатқан үлкен әмірлікті мұра етті. Шәһид болған соң оның ұлы Баязид 500 000 шаршы шақырымға жеткен осы Осман әмірлігін өз қолына алды. Басқаша айтқанда, шамамен 29 жыл ішінде әкесі Орхан қалдырғаннан бес еседен астам өсті.

Сұлтан Мұраттың Косово шайқасы басталар алдындағы дұғасы
Сұлтан Мұрат өзінің Алла жолында соғысып жатқанын, жеңістің де Одан келгенін білді. Сондықтан ол Аллаһқа жиі жалбарынып, Оған жалбарынып, Оған тәуекел ететін. Оның кішіпейіл дұғасынан Сұлтан Мұраттың Раббысын танып, құлдықтың мән-мағынасын түсінгенін аңғарамыз. Сұлтан Мұрат Раббысына жалбарынған дұғасында былай дейді: «Уа, Раббым, Аса Мейірімді, уа, көктердің Раббысы, уа, дұғаларды қабыл етуші, мені ұятқа қалдырма. Уа, Аса Рақымды, Аса Мейірімді, осы жолы бейшара құлыңның дұғасына жауап бере гөр. Бізге мол жаңбыр жаудыр, қараңғылық бұлттарын сейілте гөр. Беруші, ал біз сенің кедейлеріңміз». «Мен сенің кедей, жалбарынушы құлыңнан басқа ешнәрсе емеспін, ал Сен ғайыпты, сырды және жүректер жасырған нәрсені білушісің. Мен өзіме мақсат та, пайда да іздемеймін. Мен тек Сенің разылығыңды қалаймын, Уа, Алла, уа, Білуші, уа, барша дүниедегі бар мүмкіндігімді тілеймін. Я, Раббым, дұшпанның рахымы, мені олардың өліміне себеп қылма, эй, Раббым, мен олардың азабын Өзің үшін құрбан етемін. рахат».

Басқа бір риуаятта: «Уа, Раббым, сенің ұлылығың мен ұлылығыңмен ант етемін, мен өз жиһатымнан бұл өткінші дүниені емес, сенің разылығыңды және сенің разылығыңнан басқа ешнәрсені іздемеймін, уа, Раббым.

Басқа бір риуаятта: «Уа, Раббым және Раббым, дұғам мен дұғамды қабыл ете гөр және бізге рақымыңмен айналамыздағы дауылдың шаңын сөндіретін жаңбыр жаудыр және дұшпандарымыздың тұрған жерлерін көріп, сенің ұлылығың үшін онымен соғысуымыз үшін бізді айналамыздағы қараңғылықты сейілтетін нұрға батыра көр».
Тәңірім мен Қожайыным, патшалық пен құдірет сенікі. Сен оларды құлдарыңнан қалағаныңа бересің. Мен сенің дәрменсіз, бейшара құлыңмын. Менің сырымды, жұртшылық істерімді білесің. Сенің ұлылығың мен ұлылығыңмен ант етемін, мен өз күресімнен осы өткінші дүниенің күл-талқанын іздемеймін, бірақ сенің рахатыңды іздеймін, сенің рахатыңды ғана іздеймін.
Тәңірім және Раббым, сенің асыл жүзіңнің беделімен мені барлық мұсылмандар үшін құрбан етуіңді және сенің тура жолыңнан басқа жол үшін мені ешбір мұсылманның жойылуына себепші етпеуіңді сұраймын.
Раббым және Раббым, егер менің шәһидтігім мұсылман әскерін құтқаратын болса, мені Өз жолыңда шәһид болудан айырмай гөр, сонда мен сенің серігіңнен ләззат аламын және сенің серігің қандай жақсы.
«Тәңірім және Раббым, мені Өз жолыңдағы жиһад жолына көрсету арқылы құрметтедің, енді сенің жолыңда өлу арқылы абыройымды арттыр»

Бұл кішіпейіл жалбарыну Сұлтан Мұраттың Алла Тағаланы тануының және таухид (Алладан басқа тәңір жоқ) жариялау шарттарын орындағанының және оның тәртібі мен өмірінде оның шарттары орындалғанының дәлелі.

Сұлтан Мұрат иманның ақиқаты мен таухид сөзін түсініп, оның әсерін өз өмірінде татқан. Сөйтіп, оның бойында Құдайға деген сенімнен туындаған мақтаныш пен ізеттілік пайда болды. Ол Алла Тағаладан басқа ешкімнің пайдасыз екеніне сенімді болды; Ол өмірді және өлімді беруші, ал билік, билік және биліктің Иесі. Сондықтан да жүрегінен Өзінен – Ұлы Жаратушыдан басқа барлық қорқынышты алып тастады. Ол жаратылыстың ешқайсысының алдында басын иіп, Оған жалбарынбады, тәкаппарлығы мен ұлылығынан қорықпады; Өйткені ол Алланың Құдіретті, Ұлы екеніне сенімді еді. Құдайға деген сенім оған батылдық пен батылдықтың, шыдамдылық пен табандылықтың, сенім мен жоғары істерге ұмтылудың зор күшін берді; Оның разылығын іздеу – Ұлы Жаратушы. Демек, ол соғысқан шайқастарда қайсар таулардай берік болып, өзінің де, байлығының да жалғыз иесі – Алла Тағала екеніне нық сенімді болды. Сондықтан ол Раббысының разылығы үшін қымбат болсын, арзан болсын барлығын құрбан етуге қарсы емес еді.

Сұлтан Мұрат иман ақиқатымен өмір сүрді; сондықтан жиһад алаңдарына шапшып, Исламға шақыру жолында барын құрбан етті.

Біз керемет болған кезде
Тамер Бадрдың «Ұмытылмас көшбасшылар» кітабынан